Tomris’in Çocuk Gelişim Notları – Pozitif Disiplin

İkiz çocuklarımız Yunus ve Mina sanırım 2 yaşına yaklaşırken disiplin konusunda (doğal olarak) sorunlar yaşamaya başladık. Eşimle de nasıl davranacağımız konusunda tam bir anlaşma sağlamayadık. O katı ve kararlı, ben ise şefkatli ve yumuşak yöntemler taraftarıydım. 

Konuyu incelerken önce ne gibi ekoller bulunduğunu araştırdım. En güzel özeti BabyCenter.com vermiş: Birbiri arasında geçişler ve bir çok konuda ortak noktalar olmakla birlikte farklılıkları göz önüne alarak beş temel disiplin ekolü ortaya koymuşlar: 

1. Nazik disiplin (gentle discipline): Olumsuz davranışları önlemeye, dikkati dağıtmak gibi yöntemlere odaklanır. (Elizabeth Pantley bu grupta. Meşhur William Sears’ın disiplin üzerine bir kitabı var, o da bence bu gruba giriyor.) 

2. Sınırları netleştirmeyi hedefleyen, sınırlara odaklı disiplin (bouncary-based discipline): Çocuklara sınırları çizmeye ve bu sınırları aşması durumunda sonuçlar (yani yaptırımlar) uygulamaya odaklanır. Yani esas hedef davranışlar ve bunları değiştirmek ya da olumlu noktada tutmaktır. Patron bellidir: ebeveyn. Ve ebeveyn sınırları çizer. Çocuklar da bu sınırların içinde kalmakla yükümlüdür. (Robert MacKenzie bu grupta.) 

3. Duygu yönetimi (emotion-coaching): Duyguların anlaşılmasına, iletişimine ve çocuk ve ebeveynin duyguların farkında olmasına odaklanır. Güç savaşlarından kaçınır (Mary Sheedy Kurcink, Adele Faber ve Elaine Mazlic, ve Harvey Karp bu grupta tanımlanmış. Ayrıca bence Naomi Aldort da bu gruptan önemli bir yazar)

4. Davranış yönetimi (behaviour modification): Çocukların olumlu davranışlarını ödüllerle pekiştirmeye, olumsuz davranışlarını ise yaptırımlarla, yani cezalarla ortadan kaldırmaya çalışır. Davranışlara odaklıdır. (Thomas Phelan, Lee Canter ve Marlene Cante bu gruptanmış. Ayrıca, duyduğum kadarıyla Süper Dadı bu ekole yakın. Ben şahsen hiç izlemedim, yazılanlardan anladığımla yorum yapıyorum. Çocuğun ne düşündüğü ya da hissettiğine değil, davranışlarına odaklanan bir yaklaşımı var anladığım kadarıyla Süper Dadı’nın.) 

5. Pozitif disiplin (Positive Discipline): Çocukların özgüvenli, sorumluluk sahibi, kendine ve çevresine saygılı ve sorun çözme becerisine sahip bireyler olarak yetişmesini hedefleyen, çocukla işbirliği içinde olma ve onu teşvik etmeye önem veren yaklaşımdır. Öncelikle çocuğun davranışının altında yatan duygu ve düşünceyi anlamak ve karşılıklı anlaşmak gerektiğini söyler (duygu yönetimi ekolünde olduğu gibi). Çocuğa karşı tutumun hem şefkatli (nazik disiplinde olduğu gibi) hem de kararlı (sınırlara odaklı disiplinde olduğu gibi) olması gerektiğini söyleyer (kind and firm). Ama püf noktası bu ikisini aynı anda yapmak hem şefkatli hem kararlı olmaktır. Bir aşırı yumuşak, bir aşırı sert tarafa savrulmak değildir istenen. Bunun için de önce ebeveynlerin kendini yetiştirmesi gerekir. 

Bu ekolleri anlatan yazıları eşimle okuduktan sonra kitapları seçmek için çocuk yetiştirme konusundaki tecrübelerine güvendiğimiz bir kaç büyüğümüzle (başta hocam Dr. Serdar Savaş olmak üzere) görüştük. Bu arada, ben de Hacettepe mezunu bir doktorum. Çocuk ruh sağlığı konusunda aldığımız eğitimi, internlüğümde ordaki elektif stajımda kıymetli hocalarımdan öğrendiklerimi de işin içine kattım. Ekoller içinde en çok pozitif disipline ısındığımızı gördük, o yüzden ordan iki yazarın da kitabını ısmarladık ve okudum: 


“Positive Discipline”, Jane Nelsen, Ed.D. ve “Kids Are Worth It!”, Babara Coloroso. 

Diğer yandan nazik disiplin ve sınırlara odaklı disiplini de incelemek lazım gelir dedik, birer tane de ordan kitap okudum:

 “The No-Cry Discipline Solution”, Elizabeth Pantley (nazik disiplin) ve “Setting Limits”, Robert J. MacKenzie, Ed.D. (sınırlara odaklı disiplin). Duygu yönetimi ekolünde Naomi Aldort’un bu akımdan olduğunu görüp “Raising our Children, Raising Ourselves” kitabını okudum. Bu arada meşhur Dr. William Sears’ın da konuyla ilgili bir kitabı var, “The Discipline Book”, onu da okudum. Nazik disiplin ekolüne yakın bir kitap. Eşimle davranış yönetimi ekolünün hiç bize göre olmadığına karar verdik ve onu baştan eledik zaten. 

Okuduklarım içinde ilk olarak “Çocuğunuzun nasıl bir yetişkin olmasını istersiniz?” sorusunu soran ve çocuğu bu sorunun cevabına göre eğitmek gerektiğini söyleyen tek yazar Jane Nelsen oldu. Jane Nelsen’in ‘Positive Discipline’ kitabından çok etkilendim, çünkü sadece ‘işe yarayan metodları’ listeleyen bir kitap sunmuyordu, altında sağlam bir teori vardı. 

Pozitif Disiplin’in temelinde Alfred Adler’in insani bireysel bir butun olarak ele alan bireysel psikoloji öğretisi yatıyor (1900’lerin başı). Adler Viyana’lı bir psikolog, daha sonra Amerika’ya göç etmiş. Çocuklara saygıyla davranılması gerektiğini savunmuş, ama çocukların şımartılmasına da karşı durmuş; bu durumun çocuklarda sosyal ve davranışsal sorunlara yol açtığını belrirtmiş. Öğrencisi Rudolf Driekurs bu öğretiyi Amerika’da çocukların yetiştirilmesinde kullanılabilecek bir metodlar bütününe dönüştürmüş (1950’ler civarı). Bu metodların özünde aynı anda ‘şefkatli ve kararlı’ olmak yatıyor. 

Jane Nelsen doktoralı bir evlilik, aile ve çocuk gelişimi danışmanı olarak Adler ve Driekurs’un öğretisini baz alarak Pozitif Disiplin adını verdiği bir ebeveyn eğitim programı geliştirmiş ve aynı başlıkta bir kitap yayınlamış (Positive Discipline, 1981). (Jane Nelsen aynı zamanda 7 çocuk, 22 torun annesi bir kadın. Yani hem okullu, hem alaylıdır).
Pozitif Disiplinin özünde her yaştan çocuğa saygıyla yaklaşmak var. Eğer ilerde özgüven ve sorumluluk sahibi, iletişimi kuvvetli bir yetişkin olmasını istiyorsanız bunun için çocuğa saygıyla yaklaşmanız gerekiyor. Önce çocuğun davranışlarının altında yatan duygu ve düşünceleri anlamaya çalışmalı, sonra harekete geçmelisiniz. Ona şefkatli ve sevgi dolu yaklaşırken sınırları net koymalı, kararlı olmalısınız (“kind and firm at the same time”), bu tutarlı duruş ona saygı duymanızdan kaynaklanıyor. Ayrıca, çocuğun hangi yaşta neyi yapıp neyi yapamayacağını bilmek (“age appropriate behaviour”) ve çocuktan beklentileri buna göre ayarlamak gerekiyor elbette. Yani işin özü aynı olmakla birlikte pratik yöntemleri yaşa göre düzenlemek gerekiyor. 

Bir yöntemin pozitif disiplin yöntemi olması için beş kriter var: 

1. Aynı anda hem şefkatli, hem de kararlı mı? (sayılı ve çocuğu teşvik eden bir yaklaşım) 

2. Çocuğun kendini önemli ve ailenin bir parçası olarak hissetmesine yardım ediyor mu? (ebeveyn-çocuk arasındaki bağ) (“sense of belonging and significance” terimini tam çeviremedim, konuyla iligli bilgili arkadaşlar yardım ederse sevinirim) 

3. Uzun vadede etkili bir yöntem mi? (Ceza kısa vadede sonuç verir ama uzun vadede olumsuz sonuçları vardır) 

4. Çocuğun sağlam bir karakter geliştirmesi için sosyal değerler ve yaşam becerileri öğrenmesine yardım ediyor mu? (saygı, çevresindeki insanlara önem verme, sorun çözme, güvenilirlik, çevresine katkı sağlama, işbirliği) 

5. Çocukların aslında ne kadar yetkin olduklarını keşfetmelerine yardım ediyor mu? güçlerini, enerjilerini olumlu ve yapıcı yönde kullanmalarını sağlayıyor mu? 

Pozitif disiplinde kullanılan araçlar ve kavramlardan belli başlıları şunlar: 

• Karşılıklı saygı. Yetişkin kararlı bir şekilde davranarak insanın kendisine ve içinde bulunduğu ortamın ihtiyaçlarına saygılı olması konusunda bir örnek teşkil eder. Aynı zamanda şefkatli bir şekilde davranarak çocuğun ihtiyaçlarına saygılı olur. 

• Davranışın altında yatan inancı belirleme. Etkili bir disiplin anlayışı çocuğun neyi neden yaptığını anlamaya çalışır öncelikle. Daha sonra da o inancı değiştirmek için uğraşır, sadece davranışı değişitirmeye odaklanmaz.
• Etkili iletişim ve sorun çözme becerileri. 

• Öğreten disiplin (ne çok yumuşak ve müsamahalı, ne de çok sert ve cezaya odaklı bir yaklaşım). 

• Ceza yerine birlikte çözüm bulmaya odaklanma. 

• Teşvik etme (çocuğu övme yerine). Teşvik etme çocuğun gösterdiği çabayı ve ilerlemeyi taktir eder, sadece sonuca, başarıya odaklanmaz. Bu sayede uzun vadede çocğun özgüven geliştirmesine ve yetkinlikler kazanmasına yardım eder. 

Bu arada, pozitif disiplini o kadar beğendik ki hızımı alamadım, farklı açılardan pozitifi disiplini ele alan (yaş dönemleri ya da ihtiyaçlara yönelik yazılmış) Jane Nelsen’in başka yazarlarla birlikte yazdığı beş kitabını daha okudum (bazılarını birden fazla kez). Hepsi de çok faydalıydı.
Pozitif disiplinin temel prensipleri üzerine geliştirilmiş yüze yakın yöntem var. Bunların hepsini burda anlatmam, aktarmam mümkün değil. Bizim ailemizde en çok sevdiğimiz yöntemler arasında şunlar var: 

http://blog.positivediscipline.com/2012/12/curiosity-questions.html

• Meraklandırma soruları: Çocuğa ne yapması gerektiğini söylememeye gayret ediyoruz; ne yapması gerektiğini kendisinin bulmasını sağlamaya çalışıyoruz. Mesela masaya süt döktü. ‘Şimdi ne oldu? Ne yapman gerekiyor? Nasıl temizleyebilirsin?’ vb. Tabii basit durumlarda basit sorular kullanıyoruz, ama yeni ve karışık durumlarda, ya da çocuk yorgunsa, kafası karışıksa, soru içine ipuçları koymak gerekiyor. Mesela, ‘Masayı ne yapman gerekir? Neyle temizleyebilirsin?’, vb. 

http://blog.positivediscipline.com/2012/01/family-meetings.html

• Aile toplantıları: çocuklarımız 4 yaşına bir kaç ay kala başladık, çok memnunuz. Her Pazar yapmaya çalışıyoruz. Şu an için Pazar günleri herkes ne aktivite yapmak istediğini söylüyor (teker teker söz alarak) ben de beyaz tahtaya yazıyorum, yanına da temsili bir şekil çiziyorum. Bir de evde dikkat edilmesi gereken düzeltilmesi gereken bir şey varsa onu dile getiriyoruz (mesela paltolarını kaldırmıyorlarsa, çok ortalıkta dolanıyorsa bundan hoşlanmadığımızı, ayağımızın altında dolandığını söylüyoruz). Onlara da soruyoruz, sizin anne babaya söylemek istediğiniz bir şey var mı diye. Şimdiden özgüvenleri çok gelişti, bir çok ortamda rahatlıkla söz alıp görüşlerini dile getiriyorlar. Bizle konuşurken de görüşlerini savunuyorlar. Tabii 4 yaşında çok da şey beklemiyoruz bu toplantılardan, her dile getirdiğimiz sorun anında çözülmüyor. Ama çocuklar adam yerine konulduklarını hissediyorlar ve bu onları olumlu yönde etikiyor. 

Bu bizim tahtadan bir görüntü. Alttakiler gecen Pazar aile toplantısında yazdığım çizdiğim şeyler. Yukardakiler ise bizim yapılacaklar listemiz, hatırlatmalar vb.
(Evet, tahtada Türkçe dışında diller de var, ama hayır, Arapça değil. O benim berbat el yazım.) 

• Anlaşma yapma: Bir sorun karşısında karşılıklı ne yapılacağı konusunda anlaşmak gerekiyor. Çocuk bu anlaşmaya uymazsa karşılıklı oturup anlaşmaya neden uyulmadığını sormak, çözüm aramak gerekiyor. 

• Davranışların doğal sonucu: Bu uygulamakta zorlandığımız bizim de öğrenme sürecinde olduğumuz bir yöntem. Çocuk yapması gereken bir şeyi yapmadığında, ya da bir hata yaptığında sonuçlarına kendisi katlanıyor. Ebeveynler onu kurtarmaya çalışmıyor. Mesela çok sevdiği bir oyuncağını (ayıcık) bahçede bırakmış. O akşam da yağmur yağıyor. Farketsek de çıkıp almıyoruz. Sabah o ayıcığı ıslak bulduğunda (ve Hollanda’da kuruması günler sürdüğünde) bir daha önem verdiği bir eşyasını ortada bırakmamayı öğreniyor. 

• Dikkat dağıtma/ ilgisini başka yöne çekme, alternatif verme: Bu en çok 1-3 yaş aralığındaki çocuklar için işe yarıyor. Mesela ufak kızımız Alanur (21 aylık) elimdeki cep telefonunu istediğinde ona “bu benim telefonum, oynayamazsın, ama bu oyuncağınla oynayabilirsin” diyorum ve oyuncak telefonunu veriyorum. 

• Duygusunu anlama ve dile getirme: Yukardaki örnekten devam edersek, izim ufaklık telefon ile oynayamayacağını farkedince pek kızıyor, başlıyor ağlamaya. Gözlerinden sicim gibi yaşlar akıyor. O zaman kucağıma alıp “Annenin telefonu çok ilgini çekti, oynamak istedin, ama anne izin vermedi. Sen de kızdın, ağlıyorsun” diyorum. Ama tabii telefonu vermiyorum.
Başka sayısız yöntem var, bunlar ilk aklıma gelenler. 

Şimdi diyeceksiniz “Madem bu pozitif disiplin böyle iyi, böyle güzel bir yaklaşım, kitabı nerden buluruz?” İşte burda bir sorun var ne yazık ki. İngilizceniz varsa hiç sorun değil, ilk kitabı (Positive Discipline) hiç vakit kaybetmeden okumanızı tavsiye ederim, Amazon vb. istediğiniz yerden sipariş edebilirsiniz. Yaptığınız yatırıma değecektir. Hatta okumaya blogundan da başlayabilirsiniz: 

Jane Nelsen’in kitapları içinde en Türkçe’ye bir tek “A’dan Z’ye Pozitif Disiplin. Çocuk Eğitiminde çevrilmiş, ama ne yazık ki tükenmiş, kitapçılarda bulunmuyor. Kitabın başında pozitif disiplin öğretisinin temel bilgileri sunulmuş kısaca (sanırım 15 sayfa kadar) sonra sorunlara yönelik çözümler sıralanmış. Yani sorun odaklı bir kitap, o yüzden pozitif disiplinin en önemli kitabı olduğunu söyleyemem. Ama özellikle girişte verdiği bilgilerle (ayrıca sorunlara yönelik çözümleri açıklarken) pozitif disiplin prensiplerini ortaya koyuyor. Ama ne yazık ki şu anda Türkiye’de bulunamıyormuş. 

Okuduğum diğer yazarları soracak olursanız, içlerinden en çok Naomi Aldort’un “Raising our children, raising ourselves” kitabını oldukça beğendim. Türkçe’ye “Çocuğunuzla Birlikte Büyümek” başlığı ile çevrildi. Çeviriyi okumadım, kefil olamam, ama içerik olarak iyi bir kitap olduğunu söyleyebilirim. Özellikle çocukla çatışmayı önlemeye yönelik güzel yaklaşımlar var. Bazı açılardan pozitif disiplini tamamladığını düşünüyorm. 

Elizabeth Pantley’in “The No-Cry Discipline Solution” kitabı da fena değildi, ama Türkçe’ye çevrilmedi sanırım. Yine de pozitif disiplinin yaklaşımındaki gibi sağlam bir teoriye sahip değil Elizabeth Pantley’in kitabı, belirtmek isterim. William Sears’ın The Discipline Book’u da iyi bir kitaptı hatırladığım kadarıyla. Sears’ın kalemi oldukça güçlüdür, yedi çocuğundan verdiği çeşitli örneklerle zengin bir kitap olmuş. Ama teorik alt yapısı Pozitif Disiplin kadar kuvvetli değil.
Babara Coloroso’nun “Kids Are Worth It!” kitabı ve Robert J. MacKenzie’nin “Setting Limits” kitabı ise Jane Nelsen’in pozitif disiplin kitapları ile karşılaştırıldığında gereksiz kalıyor. 

Ara ara toparladığım pozitif disiplin notlarını buraya koymaya devam edeceğim. Sorularınız olursa cevaplayamayabilirim, çünkü önceliğimi emzirme konusunda her hafta onlarca anneden gelen soruları cevaplamaya, onları takip etmeye veriyorum. Şimdiden kusura bakmayın.

Tomris